مقصود از مسئولیت دادن به کودک آن است که او دست به انتخابی بزند و فعلی را انجام دهد که سبب ایجاد روابط انسانی مثبت، افزایش ایمنی، موفقیّت و آسایش خاطر او شود. برای دست یابی به این هدف، باید در معرض تجربیّات وسیع قرار بگیرد تا عملکرد مناسبش افزایش یابد. علاوه بر این، باید آموزش ببیند به محدودیت ها نیز توجه کرده و در هنگام انجام عمل، هدف های خود و نیازهای سایرین را در نظر بیاورد.
به گزارش «بهداشت نیوز» به زبان ساده تر، مقصود از فرزند مسئولیت پذیر آن است که خود مستقلاً برخی فعالیت ها را تجربه کرده وظایف شخصی را بدون اتکا به دیگران انجام دهد و مسئولیت آنچه را که در زندگی اش رُخ می دهد بر عهده گیرد. این رفتار، بیانگر همان ضرب‌المثلی است که می گوید: «آدم باید دست به زانوی خودش بگیرد و بگوید: یا علی».
بنابرآنچه آمد، از اهداف تربیت دینی، پرورش فرزندان مستقل با اراده و مسئولیت‌پذیر است. برای رسیدن به این مقصود، ابتدا
به طفل در انجام کارهای درست اعتماد کنید؛ چون باعث ایجاد اعتماد به نفس در او می گردد
باید خود مسئولیت کارهایمان را برعهده بگیریم تا بتوانیم بر آن ها تأثیرگذار باشیم؛ نه این که بدون منصف کردن خویشتن به این خصلت، کودک را اجبار نموده کارهایی مربوط به خود را انجام داده، و مسئولیت پذیر باشد؛ در این صورت فرزند یاد می گیرد، تنها با استفاده از سلاح قدرت می‌تواند پیروز شود؛ در آینده نیز اگر خطایی انجام داد، خود را مسئول ندانسته و به راحتی در ورطه اشتباه و گناه غوطه ور خواهد شد.
اما به راستی از چه زمانی باید مسئولیت پذیری را به کودک آموزش داد؟
برای هر انسانی، مناسب ترین زمان برای آموختن «مسئولیت پذیر بودن» در دوران کودکی است. در این دوره طفل دوست دارد مستقل باشد و فطرتاً به فعالیت کردن گرایش دارد. لذا اگر فعالیت هایی در خور توانایی اش به او واگذار نشود. در آینده کار کردن برایش سنگین و زندگی برای او سخت خواهد شد.
امام صادق (علیه السلام) به یکی از فرزندان خود فرمودند:
از تنبلی و بی حوصلگی بپرهیز، زیرا این دو خصلت تو را از بهره دنیا و آخرت باز می دارد.
با در نظر گرفتن این روایت نهادینه ساختن خصلت مسئولیت پذیری در طفل، موجب مسئولیت پذیری اش، در محیط جامعه گردیده. در نتیجه دست یابی به جامعه ایده آل آسان‌تر خواهد شد. هر چه کودک زودتر وظایف خانه را بر عهده بگیرد احتمال اینکه، آن ها را بخشی از عادت های روزانه خود کند و در آینده به کار ببرد بیشتر است. تحقیقات نیز نشان داده کودکانی که از آن ها خواسته شده در انجام امور خانه، با کمک دادن در بیرون از منزل مسئولیت پذیرند بیشتر از دیگران واکنش های جامعه پسند، از خود نشان داده اند.
بنابر آنچه آمد، فواید مسئولیت‌پذیری فرزندان عبارتند از:
- کمک به پدر و مادر در کارهای خانه.
- کسب مهارت لازم برای زندگی آینده در اجتماع.
- دست یافتن به تجربیات و موفقیت های روزافزون و پاداش های ناشی از آن.
- ایجاد روحیه استقلال و انضباط فردی.
- افزایش اعتماد به نفس و عزّت نفس کودک.
- بالا رفتن قدرت تصمیم گیری و انتخاب بهترین گزینه ها.
اما در مقابل، کودکی که دست به رفتارهای غیرمسئولانه می زند، با تنبیه و انتقادی بیش از آنچه که سزاوارش است، مواجه خواهد شد که در نتیجه آن، عزت نفسش کاهش می یابد و به زندگی، نگرش منفی پیدا کرده و رفتارهای غیرمسئولانه اش را ادامه می دهد.
روش های ایجاد روحیه مسئولیت پذیری در کودک به شرح زیر می باشد:
1- در کارهایی که به بچه ها می سپاریم توان آن ها را در نظر بگیرید. خداوند می فرماید: (سوره بقره/ آیه 286).
خدا هیچ کس را جز به اندازه طاقتش مکلّف نمی کند.
با توجه به این سخن پروردگار، پیامبر گرامی اسلام (صلی الله علیه واله وسلم) نیز می فرمایند:
آن چیزی را کودک در قوه و قدرت داشته و انجام داده است از او قبول کنید و آن چیزی را که انجامش برای کودک سنگین و طاقت فرساست از او نخواهید.
برای عملی ساختن آیه و روایت مذکو باید بدانید، اگر فرزند در انتخاب وظایف مربوط به خود، سهمی داشته باشد، بیشتر متابعت خواهد کرد؛ لذا در شروع آموزش، هر روز وظیفه کوچکی از کارهای شخصیش را به او واگذار کنید؛ مثلاً اگر مسئولیت جمع آوری برخی اسباب‌بازی‌ها یا مرتب کردن اتاقش را دادید، برای او کافی است. وظایفش را به بخش های کوچک تقسیم کرده. شیوه انجام آن را آموزش دهید، سپس بر انجام آن کار نظارت کنید و تا- دست‌کم- سه بار آن را درست انجام نداده رهایش نکنید. با این کار، شما عادت های خوبی مثل مسئولیت پذیری، دقت، وقت شناسی، احترام گذاشتن به افراد و چیزهای مختلف را در تمام زندگی به او یاد می دهید. البته به یاد داشته باشید برای شروع کمک شما ضروری است. وقتی بزرگ تر شد جدا کردن لباس های شُسته شده، تا کردن آن‌ها، چیدن میز، جا به جایی مواد غذایی، آب دادن به گل ها برایش مناسب است.
2- به طفل در انجام کارهای درست اعتماد کنید؛ چون باعث ایجاد اعتماد به نفس در او می گردد. دخالت ندادن در فعالیت ها، وی را فردی نالایق و متکی به دیگران بار می آورد، اگر دوست دارد در انجام کارِ خانه کمک کند. او را تشویق کنید؛ کودک مایل است در کارهای مهم سهیم باشد و پدر و مادر را راضی نگه دارد. پس اگر احیاناً مایل است کارهایی را انجام دهد، ولی برایش دشوار می باشد یا خطر دارد، حتی اگر انتخاب های نادرستی داشته باشد، اجازه دهید انجام دهد؛ به شرط آن‌که شما او را راهنمایی کنید. نه اینکه برای فرار از نگرانی، او را به قبول انتخاب های خود وا دارید. مثل اتو زدن به لباس.
در این گونه فعالیت ها، اگر چیزی را خراب کرد باید مسئول جبران اشتباهش باشد، پس از او بخواهیم در تعمیرش مشارکت کنند. به عقیده روسو:
کودک را علاقه‌مند سازید که هیچ وقت کمتر یا بیشتر از آن حدی که لازم است کوشش نکند. اگر عادتش دهید که نتایج تمام حرکاتش را پیش‌بینی کند و خطاهای خود را در طریق آزمون، اصلاح کند، بدیهی است که هر قدر بیشتر کار کند، چیز فهم تر و تیزبین‌تر خواهد شد.
اگر احتمالاً از وظیفه خود شانه خالی کرد برایش تنبیهی در نظر گرفته شود؛ مثل محرومیت از تماشای تلویزیون به مدت ده دقیقه. طبق نظریه «ایمن سازی»، «راجر الن» و «ران رز» در کتاب انضباط عمومی، فرزندان هر چه بیشتر در معرض عواقب جزئی تخلّف های کوچکشان قرار گیرند، کمتر مرتکب تخلّف های بزرگ و تحمّل عواقب بزرگ می شوند.
3- می توان با استفاده از وسایل‌بازی، مسئولیت پذیری را به کودک تعلیم داد. برخورداری از انواع کتاب‌ها، اسباب‌بازی‌ها، کاغذهای نقاشی، حیوانات عروسکی و... به کودک اجازه می دهد که بیاموزد چگونه از آنچه برایش ارزش دارد مراقبت کرده و در نتیجه از وسایل ارزشمند سایرین مواظبت نماید. حتی می توان در قالب بازی، او را فردی مسئول تربیت کرد؛ مثلاً می توان بین کودکان برای انجام دادن فعالیتی مثل نظافت و جمع و جور کردن وسایل خانه، مسابقه ای ترتیب داد که معمولاً در این روش به علت وجود رقابت، اطفال با ذوق بیشتری وارد عمل می شوند.
با این گونه اقدامات کودک در ابتدا به عنوان سرگرمی، اسباب‌بازی‌ها را جمع می کند. سپس برای کمک به مادر، آن ها را مرتب کرده؛ کمی بعد به این علت که بزرگ‌ترها گفته اند، این کار را انجام می‌دهد؛ سرانجام چون خود را مسئول انجام کارهای شخصی می داند، دست به کار می شود.
بزرگ‌ترها در طول این تغییرات نباید بردباری خود را از دست دهد، بلکه پیوسته به او بگویند که هر کاری را خوب انجام دهد شایسته تحسین می باشد تا کودک با کمترین مقاومت مسئولیت را برعهده گیرد.
4- اگر کاری در نظر شما به عنوان پدر یا مادر، دشوار باشد، کودک نیز چنین احساسی پیدا می کند و انجام فعالیت برای او سخت خواهد شد؛ مثلاً چنانچه هنگام کارکردن عصبانی باشید یا دشنام دهید یا پدر از کمک به مادر در امور خانه ابا داشته باشد، کودک نیز مسئولیت داشتن را، توأم با سختی کشیدن می داند. اما اگر با خوش خُلقی و شکیبایی و احساس مسئولیت به وظایف خود رو کنید، جوّی را ایجاد خواهید کرد که کوشش های کودک در هنگام انجام وظیفه با احساس مثبت توأم خواهد شد.
5- در جهت تقویت مسئولیت پذیری فرزند، برای او وسایل مورد نیاز مثل کمد لباس، قفسه کتاب، جعبه اسباب‌بازی و... تهیه کنید.
6- در برنامه های اجتماعی و جمعی مثل تمیز کردن مسجد پیش از ماه مبارک رمضان و پاک سازی شهر و کوه با کودک شرکت کنید، این خود، عامل مهمی در تقویت احساس مسئولیت در اوست.
مراقبت به جای دخالت، نظارت به جای حفاظت و هدایت به جای دست گیری، زمینه استقلال، اعتماد به نفس، خوداتکایی و مسئولیت پذیری را در کودک تقویت می کند
7- به فرزند اجازه تصمیم گیری بدهید؛ مثلاً زمانی که او و دوستش در اتاق سر و صدا می کنند می‌توانید با ارائه دو راه حل: «آهسته تر بازی کنید» یا «برای بازی بیرون بروید» آن ها را به تصمیم گیری مناسب‌ترغیب کنید. اگر بعد از چند دقیقه شلوغ کردن بگویید: «می بینم که راه حل دوم یعنی بیرون بازی کردن را انتخاب کرده‌اید». با این شیوه، هم کودک یاد می گیرد چگونه رفتار کند و هم شما بدون از کوره در رفتن، نحوه رفتار صحیح و انتخاب پیامدهای رفتارشان را به آن ها می آموزید. از طرفی، کودک با بازی کردن در محدودیت‌ها می تواند «حسّ درک محدودیت‌ها» را رشد دهد و دریابد که در هر صورت همیشه محدودیت هایی وجود دارد؛ بنابراین قبل از تصمیم گیری تشخیص می دهد، ممکن است تصمیم او پیامدهای غیرقابل قبولی را به همراه داشته باشد. این آموزش، احساس مسئولیت را در کودک تقویت می‌کند، تا هر انتخابی انجام دهد، خود را مسئول انتخاب خود بداند و از آن درس می گیرد.
8- در خانه، جلساتی برگزار شود که در آن مسئولیت‌های موجود در خانواده مورد بحث قرار گیرد و وظیفه هر فرد مشخص شود. با انجام این عمل، اهمیت مسئولیت پذیری در کودک بیشتر نهادینه می شود.
برای همبازی کودک در جهت انجام وظایف خود، بهتر است:
الف) آنچه را که می خواهید انجام دهد، توصیف کنید تا بداند باید دقیقاً چه کاری انجام دهد؛ مثلاً «آب دست‌شویی بازه، نزدیکه که سَربره». نه اینکه به کودک گوشزد کنید مرتکب چه اشتباهی شده؛ مثل اینکه بگویید: «تو اصلاً مسئولیت سَرِت نمیشه. همیشه آب دست‌شویی رو باز می گذاری».
ب) اطلاعات را در اختیار کودک قرار دهید، تا برای تمام عُمر از آن استفاده کند؛ مثلاً بگویید: «اگر لباس‌ها را آویزان نکنیم زود کهنه می شوند»، به جای اینکه بگوییم: «کی لباس هاش رو پرت کرده روی زمین».
منظورتان را با یک کلمه بیان کنید: «بچه‌ها! بیرژامه»؛ زیرا با بیان جمله های دستوری طولانی، احساس خوشی به او دست نخواهد داد.
- به جای درخواست انجام کار، درباره احساسات خودتون حرف بزنید؛ مثلاً «من دوست ندارم کسی در دست‌شویی رو باز بگذاره».
سخن آخر آن‌که: مراقبت به جای دخالت، نظارت به جای حفاظت و هدایت به جای دست گیری، زمینه استقلال، اعتماد به نفس، خوداتکایی و مسئولیت پذیری را در کودک تقویت می کند و او را فردی با تربیت دینی موفق برای آینده پرورش می دهد.
منبع : کتاب عطیه الهی/ فاطمه سادات آقا میری
نظراتی که حاوی توهین یا افترا به اشخاص ،قومیت ها ،عقاید دیگران باشد و یا با قوانین کشور وآموزه های دینی مغایرت داشته باشد منتشر نخواهد شد - لطفاً نظرات خود را با حروف فارسی تایپ کنید.